από τον πολιτικό μηχανικό Θεόδωρο Κ. Παπαϊωάννου*
Το βράδυ της Παρασκευής 5.9 αμέσως μετα το
Ηρώδειο στο υπαίθριο θέατρο στο Μοσχοπόδι
της Θήβας παρουσιάστηκε την
τραγωδία του Σοφοκλή ΑΝΤΙΓΟΝΗ. που σκηνοθέτησε ο Θέμης Μουμουλίδης
Ανήκει στις τραγωδίες του λεγομένου «Θηβαϊκού
Κύκλου» και είναι η μια εκ των δυο ( η άλλη είναι ο «ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΤΥΡΑΝΝΟΣ») που προκαλεί
περισσότερο το ενδιαφέρον της θηβαϊκής κοινωνίας και όχι μόνο γιατί εκπέμπουν
διαχρονικά μηνύματα παγκοσμίου ενδιαφέροντος
Στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή συμπυκνώνεται ο άγραφος ηθικός νόμος και
συμβολίζεται η αντίσταση κατά της αρχής
Έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στον 20ο αιώνα, εποχή
των δικτατοριών. Κόρη και αδελφή του Οιδίποδα, αρχικά ήρθε στο
προσκήνιο χάρη στον Σοφοκλή, το 442 π.χ
εκφράζοντας την πολιτική συνείδηση της ευνομούμενης Αθήνας του Περικλή Η ανένδοτη
στάση της αποτελεί αφετηρία τραγικών
εξελίξεων για την ίδια για τη Θήβα και
τον βασιλικό οίκο των Λαβδακιδών οπου
γενεαλογικά ανήκε Ταυτόχρονα, ελέγχει την ακρότητα της εξουσίας,
ανοίγοντας δρόμο για την αναθεώρησή της. Η αδιαλλαξία που επιλέγει, τής προσδίδει
χαρακτηριστικά μάρτυρα , αφού δεν
αφήνει περιθώρια και οξύνει την αντιπαράθεση πέραν των ορίων. Ποιος είναι ο στόχος, πώς επιτυγχάνεται και
ποιο είναι το τελικό επίπεδο της αντιπαράθεσης;
Στις τέχνες, η Αντιγόνη εμφανίζεται συχνότερα απ' ό,τι θα
φανταζόταν κανείς. Βεβαίως, στις περισσότερες περιπτώσεις η μορφή απεικονίζεται
να θρηνεί τον νεκρό Πολυνείκη ή να συμπαρίσταται στον τραγικό πατέρα της Οιδίποδα
Με άλλα λόγια , υιοθετεί
μάλλον «θηλυκά» χαρακτηριστικά, σύμφωνα προς τις επιταγές - πολύ αργότερα - του χριστιανισμού, προσαρμοσμένα στην
βικτωριανή ηθική του 19ου αιώνα. Η
μαχητική, «αντιστασιακή» όψη του χαρακτήρα αναδεικνύεται κυρίως στον 20ο
αιώνα, απαντώντας στην ανάγκη για πάσης
φύσεως σύμβολα αντίστασης. Αυτό το
πρόσωπο της Αντιγόνης έθεσε σημαντικά ζητήματα αναφερόμενα σε ανθρώπινες
ελευθερίες καθώς επίσης στη σχέση του πολίτη με το κράτος και το δίκαιο της
εξουσίας.
Ως ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του αρχαίου λόγου , χρησιμοποιήθηκε όσο κανένα άλλο για να
καταγγελθεί η αυταρχικότητα της εξουσίας (Κρέων) και ταυτόχρονα να προβληθεί η
αξία της ανυπακοής (Αντιγόνη) απέναντι στην κρατική εξουσία.
H στάση της παρουσιάστηκε
κι ερμηνεύτηκε ως πράξη δημοκρατική και επαναστατική και έγινε σύμβολο
αγωνιστικότητας. Η
σύγκρουση Κρέοντα - Αντιγόνης παραπέμπει στην αιώνια σύγκρουση του δίπολου
: Άτομο - Αυταρχικό Κράτος . Το
άτομο διεκδικεί το δικαίωμα της αυτονομίας και της ελεύθερης βούλησης απέναντι
στη δύναμη και τη θεσμοποιημένη βία του Κράτους (Καστοριάδης).
Η Αντιγόνη, στο ερώτημα, Γιατί
νοσεί η Πόλη απάντα με τη στάση της
ότι θεραπεία δεν είναι να έχει τα «πρωτεία»
το Κράτος και εκεί ακριβώς βρίσκεται η εστία της φονικής νόσου.
Η τραγωδία περικλείει
όλη την επιχειρηματολογία για το δίκαιο της «Ηθικότητας» μιας πράξης (με την ταφή
νεκρού από την Αντιγόνη ) αλλά και το
δίκαιο μιας νόμιμης πράξης (Διαταγή Κρέοντα) αλλά όχι και υποχρεωτικά ηθικής.
Με πάθος η Αντιγόνη υπερασπίζεται τους άγραφους νόμους και το εθιμικό δίκαιο. Αλλά με
το ίδιο πάθος ο Κρέων υπερασπίζεται τους γραπτούς νόμους και το ανθρώπινο
δίκαιο.
Η Αντιγόνη μάχεται για
τους αιώνιους ηθικούς νόμους, ενώ ο Κρέων για την ανθρώπινη νομιμότητα. Τολμηρή
και αποφασιστική, αποσπά τις
εντυπώσεις και την συμπάθεια.
Ο Κρέων ως υποκείμενο της ιστορίας - όσο κι αν φαίνεται
σκληρός και πείσμων - με καθαρή τη θέση του , δείχνει αποφασιστικός στην υπεράσπιση της νομιμότητας.
Έχουμε την αιώνια σύγκρουση ανάμεσα στην ηθικότητα και στη νομιμότητα
μιας πράξης και στο δίλημμα, αν μία πράξη νόμιμη είναι και ηθική.
Βέβαια, ο Σοφοκλής μέσα από τη σύγκρουση των δύο ηρώων δεν
ήθελε να μοιράσει τους ρόλους του τύπου «ο καλός» και «ο κακός», γιατί αυτό θα
αναιρούσε την ίδια την ποιότητα της τραγωδίας. Η Αντιγόνη υπερασπίζεται με πάθος τα δικαιώματα
του νεκρού αδελφού της, ενώ ο Κρέων το δίκαιο της πόλης. Ο Κρέων εκπροσωπεί την ώριμη φάση οργάνωσης της «πολιτικής
κοινωνίας», υπερασπίζεται τον ορθό λόγο και
ό,τι σηματοδοτεί το πέρασμα από
το Μύθο στο Λόγο Δεν θα
μπορούσε εύκολα να κατηγορηθεί για τη σταθερή εμμονή του στο ανθρώπινο δίκαιο
και στο συλλογικό συμφέρον (πατρίδα).
Απέναντι του, η Αντιγόνη φαίνεται σαν συντηρητικό κατάλοιπο
μιας πρωτόγονης και φυλετικής κοινωνίας (δεσμοί αίματος), ότι εκφράζει τις πρωτόγονες δυνάμεις και διάφορες
θεϊκές - μυστικιστικές δοξασίες «άγραπτα κασφαλή θεών» (Στίχ. 452), ότι εμμένει
σε παρωχημένες ερμηνείες του κόσμου.
Την πρόοδο, την εξέλιξη και τον πολιτισμό τον εκπροσωπεί η
ανθρώπινη λογική, ενώ το παρελθόν και την κοινωνική ακινησία οι θεϊκές
δοξασίες.
Η υποταγή στη θεϊκή
βούληση συνιστά η παραίτηση από το δικαίωμα του ανθρώπου να ορίσει αυτός τα
όρια και τους όρους - κανόνες της κοινωνικής συμβίωσης. Στην τραγωδία συγκρούεται η παραδοσιακή ηθική τάξη με τη νέα
ανθρώπινη νομική τάξη. Το ερώτημα που τίθεται είναι: Μπορούν να συνυπάρξουν η παραδοσιακή ηθική
τάξη με τους θεσπισμένους νόμους και το δίκαιο της πόλης; Ως που το ανθρώπινο δίκαιο στο όνομα του
συμφέροντος της πόλης μπορεί να παραβιάζει περιοχές της προσωπικής ηθικής;
Ο Σοφοκλής προσπαθεί να ορίσει το νέο πρότυπο του ιδανικού
πολίτη με αναφορές στον «Υψίπολιν» και τον «Άπολιν». Το ότι τελικά πεθαίνουν και οι δύο αδελφοί (Ετεοκλής και Πολυνείκης ) σημαίνει πως και οι δύο διέπραξαν
“Ύβριν” , ότι ξεπέρασαν το μέτρο . Προς
τι λοιπόν, η μομφή στον Κρέοντα για αυταρχισμό
και για τη διαταγή απαγόρευσης
ταφής του Πολυνείκη; Η
διαταγή του ήταν σύννομη και δεν αναιρούσε την ηθική τάξη της εποχής του .
Το όνομα Αντιγόνη έχει
πλούσια πολυσημία. Αποτελεί παράδειγμα της πάλης μεταξύ όλων των στοιχείων που
περιέχονται στην τραγωδία. Η πρόθεση αντί σημαίνει «σε αντίθεση με» αλλά και
«έναντι κάποιου». Το δεύτερο συνθετικό -γόνη ανήκει σε μια σειρά παραγώγων της λέξης
γένος (συγγένεια, σόι, καταγωγή) και σηματοδοτεί σειρά εννοιών, όπως απόγονος,
γενιά, μήτρα, σπόρος, γέννα. Έτσι, η
«Αντιγόνη» ενσωματώνει στην ετυμολογία της την αντίθεση μεταξύ συγγένειας και
Πόλης, όσο και την αντίθεση στη συγγένεια, η οποία εκφράζεται μέσω της
προσκόλλησης στον αδελφό της Ταυτόχρονα, το όνομα της ενέχει και μια
αντίθεση στο γενετικό επίπεδο. Αυτό
γιατί , πρώτον, μπορεί να μεταφραστεί ως «γεννημένη στη θέση κάποιου άλλου, ή
άλλης» και δεύτερον, μπορεί να
θεωρηθεί ως γεννημένη για να αντιτίθεται
Αντι-γόνη, είναι το αντ-άξιο γόνο των Λαβδακιδών, αλλά και το
αντίθετο, που σπάζει τον αιματηρό κύκλο, διεκδικώντας μια κοινωνία του
συμφιλείν. Είναι
και Αντι-Τύραννος ,αφού δεν συγκρούεται μόνο με τον αυταρχισμό του Κρέοντα αλλά
με το Κράτος καθαυτό εν τη γενέσει του. Τέλος, μια πιο ελεύθερη απόδοση θα μπορούσε
να είναι ότι η Αντι-γόνη είναι «στη θέση της μητέρας Η
σοφόκλεια τραγωδία αποτελεί αφορμή για πολλαπλές πολιτικές και φιλοσοφικές
ερμηνείες και προβληματισμούς, ξεκινώντας από τον 19ο αιώνα έως σήμερα , στοιχείο που μαρτυρά τη
σπουδαιότητα του δράματος αυτού. Μια
από τις σημαντικότερες ίσως αναγνώσεις της Αντιγόνης είναι αυτή του Χέγκελ. Στα
έργα του « Φαινομενολογία του Πνεύματος
και Αισθητική» περιέχεται γενικά η
ερμηνεία του για την τραγωδία με αναφορές κυρίως στην Αντιγόνη. Η
κοινωνία της κλασικής Αθήνας διατηρούσε τους διάφορους πόλους αντιθέσεων σε
ισορροπία και η τραγωδία αποτελούσε σαφή απεικόνιση αυτής της ισορροπίας.
Τελειώνοντας η παράσταση
οι ηθοποιοί δεν αποχώρησαν αλλά υπό τα παρατεταμένα χειροκροτήματα του θηβαϊκού κοινού εμφανίστηκαν επτάκις στη σκηνή. Κορύφωση της πανδαισίας ήταν η
εμφάνιση της ταλαντούχου καθηλωτικής νέας ηθοποιού με βαρύ βιογραφικό (Wikipedia) Λένας Παπαληγούρα στο ρόλο της Αντιγόνης . Στο τέλος της παράστασης , με τα εκτός κειμένου
αλλά άκρως επίκαιρα λόγια της , με το χρώμα
και την ένταση της φωνής της , με την συνεχή υπόμνηση ότι «η Αντιγόνη ήλθε στην
Πόλη της» και τις συντονισμένες χειρονομίες της , συνάρπασε και αναπτέρωσε το ηθικό του ακροατηρίου . Μάταια όρθιοι/ες στις θέσεις τους περίμεναν κάποιος/α από το δημοτικό συμβούλιο να κλείσει
με ένα «από καρδιάς» και όχι «δεκάρικο
» ως συνήθως επίλογο ανάλογο του κλίματος
που είχε διαμορφωθεί και του επιπέδου του
κοινού , αλλά «άκρα
του τάφου σιωπή». Τελικά αποχώρησαν οι θεατές με μια
στυφή γεύση , ένα ερώτημα και μια
διάχυτη απογοήτευση για την ενσυναίσθηση και τα
επαρκή αντανακλαστικά της ανταπόκρισης της δημοτικής αρχής σε τέτοιες περιπτώσεις. Το κεντρικό ερώτημα στην τραγωδία Γιατί νοσεί η Πόλη ( με την αρχαιοελληνική έννοια) ποτέ δεν
ήταν πιο επίκαιρο απ’ όσο σήμερα, αλλά τ΄ αφτιά
του Δήμου είναι βουλωμένα 15.9 2025
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου