Γιάννης Βαρουφάκης* : Το χρέος κινεί τον καπιταλισμό και κάθε κρίση την επόμενη - ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ GK

• 

Τι ακριβώς σημαίνει Κρίση; Γιατί ο καπιταλισμός είναι αδύνατον να λειτουργήσει χωρίς χρέος; Και, εν τέλει, πώς ακριβώς μια κρίση που ξέσπασε στη νοτιοανατολική Ασία το 1998 γονάτισε τις οικονομίες της Δύσης δέκα χρόνια αργότερα;   Κυριακή, 08 - 05 - 2011

 Τι σημαίνει Κρίση;

Πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία συμβιώνουν (για ικανά χρονικά διαστήματα, π.χ. πάνω από τουλάχιστον έξι μή­νες) δυο πλεονάσματα: ένα πλεόνασμα μισθωτής εργασίας (που δεν θέλει κανείς να μισθώσει) και ένα πλεόνασμα κεφαλαίων (δη­λαδή αποταμιεύσεων που δεν βρίσκουν επικερδή τοποθέτηση). Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή... Μια μεμονωμένη αγο­ρά βρίσκεται σε κρίση όταν μαστίζεται από συστηματική υπερ­βάλλουσα προσφορά - π.χ. απούλητα σπίτια, αυτοκίνητα, κρεατικά. Συνήθως, μια τέτοια κρίση δεν διαρκεί πολύ, καθώς η τιμή πέ­φτει αρκετά έως ότου το απούλητο στοκ μειωθεί (καθώς η μείωση της τιμής οδηγεί όλο και πιο πολλούς αγοραστές να κάνουν την εμφάνισή τους ενώ, παράλληλα, η παραγωγή ή η προς πώληση πο­σότητα μειώνεται). Στην περίπτωση όμως της Κρίσης (με κεφα­λαίο Κ), η πλεονάζουσα προσφορά χτυπά τις δύο άκρως προβλη­ματικές αγορές: την αγορά εργασίας και την αγορά χρήματος (ή κε­φαλαίων). Γιατί είναι πιο προβληματικές αυτές οι αγορές από τις άλλες; Επειδή σε αυτές τις δύο αγορές η μείωση των τιμών δεν οδη­γεί αναγκαστικά στην αύξηση της ζήτησης. Σε περίοδο Κρίσης πα­ρατηρείται το εξής φαινόμενο: ακόμα κι όταν αρχίσει να μειώνεται η τιμή της εργασίας (ο μισθός) ή του χρήματος (το επιτόκιο), οι επι­χειρηματίες, αντί να προσλάβουν εργαζομένους, μπορεί κάλλιστα να απολύσουν κι άλλους (δηλαδή να μειώσουν περισσότερο τη ζή­τηση εργασίας) και παράλληλα να ακυρώσουν επενδυτικά προ­γράμματα (μειώνοντας τη ζήτηση χρήματος ή κεφαλαίων). Κι αυ­τό παρά το γεγονός ότι η τιμή της εργασίας και των κεφαλαίων μει­ώνεται, πολλές φορές ραγδαία. Γιατί το κάνουν αυτό; Επειδή ερ­μηνεύουν τη μείωση της τιμής της εργασίας και του χρήματος ως ένδειξη μιας μεγαλύτερης πτώσης της ζήτησης των προϊόντων τους - καθώς γνωρίζουν ότι οι σημερινοί μισθοί των εργαζομένων εί­ναι η πηγή της μελλοντικής ζήτησης των προϊόντων τους. Έτσι, τα δύο αυτά πλεονάσματα (μισθωτής εργασίας και αδιάθετων απο­ταμιεύσεων) δεν διορθώνονται από τη φυσιολογική λειτουργία της αγοράς. Τότε, άνευ πολιτικής παρεμβάσεως (π.χ. επεκτατικής νο­μισματικής ή δημοσιονομικής πολιτικής) η Κρίση απλώς αναπα­ράγεται.

Χρέος και καπιταλισμός: μια έντονη σχέση

Το χρέος ηχεί ως κάτι κακό (ιδίως σε περίοδο Κρίσης Χρέ­ους, όπως η τωρινή). Όμως, καπιταλισμός χωρίς χρέος είναι απλώς αδύνατος. Για να το δούμε αυτό, ας συγκρίνουμε την παραγωγική διαδικασία πριν και μετά την ανάδυση του καπιταλισμού. Επί φε­ουδαρχίας, οι κολίγοι παρήγαν, π.χ., σιτηρά με την εργασία τους επί των γαιών όπου παραδοσιακά κατοικούσαν. Στο τέλος του σί­του, ο αφέντης-γαιοκτήμονας έστελνε τον σερίφη να πάρει -με το καλό ή με το κακό- το μερίδιο του ηγεμόνα, αφήνοντας το υπόλοι­πο για τους κολίγους και την κοινότητά τους. Πρώτα δηλαδή πα­ρατηρούσαμε την παραγωγή και κατόπιν γινόταν η διανομή του παραχθέντος προϊόντος. Ο καπιταλισμός άλλαξε τη χρονική ακο­λουθία. Πώς; Κατά πρώτον ήρθε η έξωση των κολίγων από τις πα­τρογονικές γαίες, το φράξιμο των γαιών και η μίσθωση τους σε ιδιώτες επιχειρηματίες, κάποιες φορές τέως κολίγους ή επιστάτες, οι οποίοι, με τη σειρά τους, έπρεπε να μισθώσουν την εργασία τέ­ως κολίγων ώστε να καλλιεργηθεί η γη και να πληρώσουν νοίκι στον γαιοκτήμονα. Για να το κάνουν αυτό, οι νέοι αυτοί επιχειρη­ματίες έπρεπε να δανειστούν χρήματα είτε από τον ντόπιο τοκο­γλύφο είτε, πολλές φορές, από τον ίδιο τον γαιοκτήμονα, ώστε να προκαταβάλουν ενοίκια, μισθούς και πρώτες ύλες. Έτσι, οι επιχει­ρηματίες ζούσαν με την αγωνία τού αν θα κατάφερναν στο τέλος να πουλήσουν τη σοδειά για ποσό που θα κάλυπτε τους μισθούς τα ενοίκια, τις πρώτες ύλες και τους τόκους του χρέους τους. Με άλλα λόγια, στον καπιταλισμό παρατηρείται ένας κομβικής σημα­σίας ετεροχρονισμός: πρώτα γίνεται η διανομή (μεταξύ γαιοκτη­μόνων, εργαζομένων, τραπεζιτών και επιχειρηματιών) και ακο­λουθεί η παραγωγή. Είναι σαν το χρέος να μεταφέρει αξία από το μέλλον στο παρόν - να παίρνει ένα μέρος αξίας που δεν έχει πα­ραχθεί ακόμα και να το προκαταβάλλει σήμερα. Το χρέος κινεί τον καπιταλισμό και επιτρέπει στον επιχειρηματία να δηλώνει ότι το κέρδος του - η αξία που τον μένει, αφού πληρωθούν ο γαιοκτήμο­νας, ο εργαζόμενος, ο τραπεζίτης και ο προμηθευτής πρώτων υλών- αποτελεί μια «δίκαιη» ανταμοιβή για το ρίσκο που ανέλαβε.

Οι ρίζες της σημερινής κρίσης

Η κρίση που έπληξε τις λεγόμενες «Ασιατικές Τίγρεις» το 1998 ξεκίνησε από την υποτίμηση του νομίσματος της Ταϊλάνδης λίγους μήνες νωρίτερα και πολύ σύντομα παρέσυρε τις οικονομίες και των υπόλοιπων χωρών της ανατολικής Ασίας. Το κοινό στοι­χείο με τη σημερινή Κρίση της Ευρωζώνης ήταν η μεταδοτικότη­τα των οικονομικών κραδασμών από τη μία χώρα στην άλλη. Όπως και στην Κρίση της Ευρωζώνης σήμερα, η ιστορία ξεκίνησε με τη χρηματοοικονομική απελευθέρωση, η οποία οδήγησε σε έκρηξη των νέων δανείων, που έτρεξαν να δώσουν οι ξένες τράπεζες στις επιχειρήσεις και στα νοικοκυριά. Οι ΗΠΑ αλλά και το ΔΝΤ άσκησαν τεράστιες πιέσεις με σκοπό να αναιρεθούν όλες οι ρυθμιστικές παρεμβάσεις.

Το αποτέλεσμα της ραγδαίας αύξησης του δανεισμού) με ξένα κεφάλαια έφερε μεγάλη αύξηση στην οικονομική δραστη­ριότητα και παραγωγή και γιγαντιαία αύξηση των τιμών των ακι­νήτων. Όταν η «φούσκα» άρχισε να σπάει, το πρόβλημα πήρε, όπως και στην Αργεντινή, μεγαλύτερες διαστάσεις, επειδή είχαν για και­ρό συνδέσει τα νομίσματά τους με το δολάριο, το οποίο είχε ανατι­μηθεί πάρα πολύ. Αυτό είχε συμπιέσει πολύ τις εξαγωγές τους, οδη­γώντας τις χώρες αυτές στη δύσκολη θέση και να έχουν έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο, και να χρωστούν όλο και πιο πολλά σε ξέ­νες τράπεζες. Έτσι, με το που φάνηκαν τα πρώτα σύννεφα στον ορί­ζοντα της αγοράς ακινήτων, πολλοί ξένοι και ντόπιοι, που ψυλλιάστηκαν τι έμελλε να γίνει, τράβηξαν τα χρήματα τους από τη χώρα και, παράλληλα, προσπάθησαν να πουλήσουν τα ακίνητά τους. Η αγορά ακινήτων κατέρρευσε, την ώρα που τα νομίσματα της χώ­ρας δέχτηκαν αφόρητες πιέσεις να υποτιμηθούν - να σπάσει δη­λαδή το peg το οποίο τα έδενε με το δολάριο. Ανοήτως (όπως και στην Αργεντινή), οι αρχές προσπάθησαν να υπερασπίσουν το peg, ξοδεύοντας όλα τους τα αποθέματα σε δολάρια για να αγοράζουν τα δικά τους νομίσματα, μήπως και τα στηρίξουν, και ανεβάζοντας τα επιτόκια στα ουράνια, μήπως και ελκύσουν νέα ξένα κεφάλαια. Όμως, τα υψηλά επιτόκια δεν προσέλκυσαν ξένα κεφάλαια, παρά μόνο «δολοφόνησαν» τις επενδύσεις στην εγχώρια βιομηχανία, οδηγώντας τις χώρες αυτές στην απόλυτη κατάρρευση.

Εν τέλει, όπως και στην Αργεντινή, το peg, το οποίο έδενε τα ντόπια νομίσματα με το δολάριο, καταργήθηκε, τα νομίσματα υποτιμήθηκαν πολύ και κατέφτασε το ΔΝΤ, κομίζοντας δάνεια. Οι όροι όμως που έθεσε όχι μόνο ήταν αποικιοκρατικοί, αλλά και παν­τελώς εκτός τόπου και χρόνου για χώρες όπως η Νότια Κορέα και η Μαλαισία. Το ΔΝΤ επέβαλε  τις συνταγές που είχε ετοιμάσει για πτωχευμένες χώρες του Τρίτου Κόσμου με μεγάλα, συστηματικά ελλείμματα, διεφθαρμένους κρατικούς οργανισμούς και ισχνές βιομηχανίες. Οι χώρες όμως της νοτιοανατολικής Ασίας δεν είχαν ποτέ παράδοση μεγάλων ελλειμμάτων, διαφθοράς και αναποτελε­σματικών κρατών. Ακόμη, διέθεταν κραταιές, παραγωγικότατες βιομηχανίες, που αντιμετώπιζαν προβλήματα μόνο και μόνο επει­δή το νόμισμα διατηρούνταν υπερτιμημένο από τα κράτη και το ΔΝΤ. Η πολιτική των δανειστών ήταν, ως φάρμακο, πολύ χειρό­τερο από την αρρώστια.

Όταν επιτέλους, και έπειτα από τεράστιες απώλειες που θα μπορούσαν απλά και ανέξοδα να έχουν αποφευχθεί, οι χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας κατάφεραν να υπερβούν την κρίση (μέσα από γενναία υποτίμηση και σκληρή δουλειά), το πρώτο τους μέλη­μα ήταν να μην ξαναδούν ποτέ στο κατώφλι τους τους εκπροσώ­πους του μισητού ΔΝΤ. Άρχισαν να αποταμιεύουν τα εμπορικά τους πλεονάσματα για μια δύσκολη στιγμή. Το ίδιο κάνει και η Κί­να. Πολλοί είναι εκείνοι που ισχυρίζονται (όχι χωρίς κάποιο δίκιο) ότι η κρίση της νοτιοανατολικής Ασίας, και η εγκληματική παρέμ­βαση του ΔΝΤ σε αυτήν, είναι ο βασικός λόγος που οι ασιατικές χώ­ρες συνεισέφεραν τόσο πολύ στις διεθνείς ανισορροπίες. Ανισορ­ροπίες που ήθελαν τις ΗΠΑ να διατηρούν τεράστια ελλείμματα και τις ασιατικές χώρες να στέλνουν τα κεφάλαιά τους προς φύλαξη στη Νέα Υόρκη, βοηθώντας έτσι στη διατήρηση και τη μεγέθυνση των ανισορροπιών. Στο βαθμό που οι διεθνείς ανισορροπίες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο να ξεσπάσει η Κρίση του 2008, η Κρίση της νοτιοανατολικής Ασίας ήταν ένας από τους παράγοντες που γονά­τισαν τη διεθνή οικονομία δέκα χρόνια αργότερα.

* καθ. Οικονομικής Θεωρίας και Πολιτικής Οικονομίας στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανυ Αθηνών