Το πένθος και η κρίση της ύστερης νεωτερικότητας

Ημερομηνία δημοσίευσης: 08/05/2012"ΑΥΓΗ"

της Μαρίας Σούμπερτ*

Κατερίνα Μάτσα «Το αδύνατο πένθος και η κρύπτη. Ο τοξικομανής και ο θάνατος», Εκδ. Άγρα, σελ. 208, τιμή:15 ευρώ

«Άνθρωποι – σκιές», χαμένοι στο λαβύρινθο της απελπισίας, της μοναξιάς και της δυστυχίας, περιφέρονται άσκοπα, με ανέκφραστα πρόσωπα και άδειο βλέμμα, σε δρόμους και πλατείες μεγάλων και μικρών πόλεων, σε όλες τις χώρες του κόσμου», γράφει η Κατερίνα Μάτσα, επιστημονική υπεύθυνη της Μονάδας Απεξάρτησης Τοξικομανών ΨΝΑ – 18 Άνω και εκδότρια του περιοδικού Τετράδια Ψυχιατρικής, στο τέταρτο βιβλίο της από τις εκδόσεις Άγρα, περιγράφοντας τους ανθρώπους εκείνους στη σωτηρία των οποίων έχει αφιερώσει τη ζωή της. Και ενώ η περιγραφή της είναι οικουμενική, παρατηρούμε με τρόμο τη γιγάντωση του προβλήματος και στην ελληνική πραγματικότητα. Η τοξικομανία έχει γεμίσει τις πλατείες σχεδόν κάθε γειτονιάς και έχει απονεκρώσει κεντρικά σημεία τόσο της Αθήνας, όσο και άλλων πόλεων της Ελλάδας. Τα τελευταία φανερά παραδείγματα, μετά την Ομόνοια, την πλατεία Βάθη και την Τοσίτσα, είναι η Ακαδημίας, η Βιβλιοθήκη, το Πανεπιστήμιο, το πολιτιστικό κέντρο του Δήμου Αθηναίων και ο περιβάλλων χώρος της Νομικής. Οποία ειρωνεία, όταν η χρήση κάνει τη δυναμική της εμφάνιση στον προαύλιο χώρο των εκπαιδευτικών μας ιδρυμάτων. Ταυτόχρονα όμως έχει απονεκρώσει και όσους καθημερινά στέκονται μάρτυρες στο πρόβλημα που έχει γεννήσει η «κρίση της ύστερης νεωτερικότητας», η κοινωνική και κατ’ επέκταση οικογενειακή κρίση στην οποία εντοπίζει τις ρίζες της τοξικομανίας η Μάτσα.

Στο συγκεκριμένο βιβλίο προσεγγίζει την τοξικομανία σε συνδυασμό με το ανεπιτέλεστο πένθος, με ένα πένθος που δεν έχει λειτουργήσει σωστά με αποτέλεσμα η ανάμνηση και η ενέργεια του νεκρού, αλλά και τα προσωπικά συναισθήματα του πενθούντα να κλειδώνονται σε μια «κρύπτη» μέσα στον ψυχισμό του ατόμου και να το καθηλώνουν σε μια αέναη επιστροφή στον πόνο, τη θλίψη και την απώλεια, σε συνειδητό και μη επίπεδο. Ο Απών γίνεται Πανταχού Παρών μέσα από τη χρήση των ουσιών, μέσα από ένα παιχνίδι με τον θάνατο, που όμως είναι παιχνίδι για να κερδίσει ο χρήστης τη ζωή. Μέσα από τις ουσίες μπορεί να ηρεμήσει ψυχικά, να απομακρύνει τον πόνο, να γαληνέψει, να νιώσει «φυσιολογικός» και παντοδύναμος. Παρ’ ότι όμως το βιβλίο επικεντρώνεται στη σχέση πένθους - τοξικομανίας, τα στοιχεία που παρατίθενται και η μελέτη γύρω από τη διαδικασία του πένθους αποτελούν ιδιαίτερο ανάγνωσμα ακόμα και για όσους δεν «πλήττονται» από την τοξικομανία στο ευρύτερο περιβάλλον τους. Προτού φτάσει στο σύμπτωμα της χρήσης ουσιών, παρουσιάζει το γενικότερο ζήτημα του πένθους και την «απαγόρευσής» του από τη σύγχρονη κοινωνία, με τρόπο που θα μπορούσε να αγγίξει ένα πολύ μεγαλύτερο αναγνωστικό κοινό.

Όπως αναφέρει η Μάτσα, σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο 18 Άνω, στο περιβάλλον του τοξικομανούς αναφέρονται πολλοί πρόωροι και απροσδόκητοι θάνατοι. Η χρήση των ουσιών ξεκινά μετά την τραυματική απώλεια και την αδυναμία να επιτελεστεί το πένθος. Το πένθος αυτό συνδέεται συχνά και με τις περιπτώσεις υποτροπών -όπου ο τοξικομανής έχει περάσει από τη διαδικασία σωματικής και ψυχικής απεξάρτησης, αλλά σε κάποια στιγμή κρίσης στην προσωπική του ζωή θα επιστρέψει για μια ή περισσότερες φορές στη χρήση για να βρει διέξοδο από την όποια πίεση.

Το ανεπιτέλεστο του πένθους καθορίζεται από την ακύρωση της τελετής μετάβασης του θρήνου –στις πρωτόγονες κοινωνίες άλλωστε το πένθος των ζωντανών συμβόλιζε το ταξίδι του νεκρού στον κάτω κόσμο η λήξη του πένθους σήμαινε το πετυχημένο πέρασμα άρα και την «επιστροφή» του πενθούντα στην κοινότητα και την καθημερινότητα. Οι σύγχρονες κοινωνίες όμως θέλουν να τελειώνουν όσο το δυνατό γρηγορότερα με την κηδεία, με τα συλλυπητήρια, αρνούνται τις αναφορές του νεκρού στην οικογένεια -για να μην επιτείνεται ο πόνος των ζωντανών- με αποτέλεσμα να μην επιτρέπουν την διαδικασία του θρήνου να αποκαθάρει τον πενθούντα, να τον αφήσει να «καθοδηγήσει» νοερά τον νεκρό του στον «άλλο κόσμο», για να μπορέσει και ο ίδιος να επιστρέψει στην κοινωνία. Η επιστροφή αυτή παρ’ ότι θα φέρει πάντα την «ουλή» της απώλειας -η ενέργεια που υπήρχε δεν θα χαθεί ποτέ, ακόμα και αν προστεθούν νέες παραστάσεις στη ζωή- το άτομο όμως θα έχει τη δυνατότητα να συνεχίσει το ταξίδι του στη ζωή, χωρίς να είναι δεμένο με αλυσίδες από το παρελθόν.

Οι δεκατέσσερις κλινικές περιπτώσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο αυτό δείχνουν πως τοξικομανείς που βιώνουν ένα αδύνατο πένθος βρίσκονται σε μια πολύ δυσχερέστερη θεραπευτικά κατάσταση, η οποία απαιτεί ιδιαίτερους χειρισμούς. Εάν ο ίδιος ο χρήστης δεν παραδεχτεί στη διαδικασία της απεξάρτησης τα πένθη του και δεν προσπαθήσει να τα επιτελέσει, δεν θα μπορέσει ποτέ να απεξαρτηθεί πραγματικά, καθώς οι «φωνές» από την κρύπτη θα τον κρατούν συνεχώς δεμένο σε μια τρομακτική πραγματικότητα, στην οποία ο πόνος και η απώλεια είναι ασταμάτητα.

Το βιβλίο αυτό έρχεται σε μια περίοδο, όπου οι θεραπευτικές δομές απεξάρτησης έχουν σοβαρό πρόβλημα επιβίωσης, όπου το κράτος προωθεί τις ιδιωτικοποιήσεις αλλά και την αντιμετώπιση της τοξικομανίας ως ανίατης ασθένειας, η οποία πρέπει να αντιμετωπιστεί με φαρμακευτικές αγωγές και υποκατάστατα ουσιών. Η Κατερίνα Μάτσα μας υπενθυμίζει πως η τοξικομανία δεν είναι αρρώστια, αλλά αποτέλεσμα της κοινωνικής αποξένωσης, της διάλυσης της σύγχρονης οικογένειας και την βαθιά κρίση που πλήττει τον σύγχρονο άνθρωπο, και πως ακόμα και στις πιο δύσκολες περιπτώσεις, μπορεί να υπάρξει θετική έκβαση στη διαδικασία της απεξάρτησης και της επανένταξης του ατόμου στην κοινωνία.

*Η Μαρία Σούμπερτ είναι συγγραφέας